Natur yn Abertawe

Mae amgylchedd naturiol Abertawe o ansawdd a harddwch eithriadol, gydag amrywiaeth y tirweddau a'r cynefinoedd a geir yn y sir gan gynnwys, ond heb eu cyfyngu i, rhostir yr ucheldir, clogwyni arfordirol, traethau tywodlyd, rhostir, coetir, gwlyptiroedd, dyffrynnoedd afonydd ac aberoedd. Mae rhai o'n cynefinoedd o bwys yn genedlaethol ac yn rhyngwladol, ac mae'r rhanbarth yn cynnwys 33 Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig, sy'n cwmpasu tua 21% o'r sir.

Mae'r cyfoeth hwn o gynefinoedd yn cefnogi amrywiaeth enfawr o rywogaethau, ac mewn gwirionedd mae 41% o rywogaethau y nodwyd eu bod o bwys ar gyfer cadwraeth bioamrywiaeth yng Nghymru (a elwir yn rhywogaeth Adran 7 ar Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016) wedi'u cofnodi yn Abertawe yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf.

Hanes

Wedi'i sefydlu yn 1999 mae Partneriaeth Natur Leol Abertawe yn grŵp gweithredol gyda chynrychiolwyr o nifer o sefydliadau gan gynnwys adrannau awdurdodau lleol perthnasol, y sector cadwraeth elusennol, tirfeddianwyr, a naturiaethwyr proffesiynol ac amatur. Mae partneriaid ac unigolion wedi'u huno gan ddiddordeb mewn gwarchod, gwella, a chodi ymwybyddiaeth o natur yn Abertawe. Ar hyn o bryd mae gan Bartneriaeth Natur Lleol Abertawe dros 50 o aelodau ac mae'n agored i unrhyw un ymuno.

Cysylltwch â Chydlynydd Partneriaeth Natur Lleol Abertawe i gael rhagor o wybodaeth am y Bartneriaeth a sut allwch chi helpu natur yn Abertawe.

Ein Hamcanion

Nod cyffredinol Partneriaeth Natur Leol Abertawe yw gwarchod a gwella natur yn Abertawe, a thrwy hynny gefnogi adferiad natur.

Mae Cynllun Gweithredu Adfer Natur Lleol Abertawe (LNRAP) a gyhoeddwyd yn 2023 yn cyflwyno 25 o Themâu Gweithredu sy’n pennu’r blaenoriaethau ar gyfer adfer natur yn Abertawe. Mae’r themâu gweithredu wedi’u trefnu o dan y chwe amcan cenedlaethol a gyhoeddwyd yn y Cynllun Gweithredu ar Adfer Natur ar gyfer Cymru, sef:

Ennyn a chefnogi cyfranogiad a dealltwriaeth er mwyn i fioamrywiaeth fwrw gwreiddiau yn y broses benderfynu ar bob lefel.
Diogelu rhywogaethau a chynefinoedd sydd o’r pwys mwyaf a’u rheoli’n well.
Gwneud ein hamgylchedd naturiol yn fwy cydnerth drwy adfer cynefinoedd sydd wedi’u diraddio a chreu cynefinoedd
Mynd i’r afael â’r prif bwysau ar rywogaethau a chynefinoedd.
Gwella ein tystiolaeth, ein dealltwriaeth a’n gwaith monitro.
Rhoi fframwaith llywodraethu a chymorth ar waith i gyflawni’r amcanion.

Dyma rai enghreifftiau o Themâu Gweithredu sydd wedi’u cynnwys yn LNRAP Abertawe:

Darparu digwyddiadau addysgol a chodi ymwybyddiaeth hygyrch yn bersonol ac/neu ar-lein, gan ganolbwyntio’n benodol ar ehangu cyrhaeddiad mentrau y tu hwnt i bobl/grwpiau sydd eisoes yn ymwneud ag adfer a chadwraeth natur.
Cyflawni camau rhagweithiol sy’n cynyddu helaethrwydd ac ehangiad y rhywogaethau a’r cynefinoedd o’r pwys mwyaf.
Sicrhau bod o leiaf 30% o sir Abertawe wedi’i diogelu a’i rheoli’n effeithiol ar gyfer byd natur erbyn 2030, gan gynnwys ardaloedd morol*, daearol a dŵr croyw**.
Defnyddio canllawiau ymwelwyr a hyrwyddo codau ymddygiad perthnasol ar gyfer lleihau effaith dyn ar fywyd gwyllt morol, rhynglanwol a daearol lleol.

*Cynefinoedd morol rhwng penllanw cymedrig y gorllanw uchel ac isel **Tir/cynefinoedd dŵr croyw a daearol at benllanw cymedrig y gorllanw uchel o fewn ffiniau’r sir.

Bydd aelodau Partneriaeth Natur Leol Abertawe yn cyfrannu at yr LNRAP drwy eu gwaith a’r bwriad yw monitro ac adrodd ar y camau tuag at y Themâu Gweithredu yn flynyddol. Gallwch ddarllen yr LNRAP llawn yma.

Sut ydyn ni'n mynd i'w gyflawni

Bydd Partneriaeth Natur Leol Abertawe yn defnyddio'r Cynllun i arwain a blaenoriaethu camau gweithredu ar gyfer adfer natur a chydnerthedd ecosystemau.

Byddwn hefyd yn cefnogi ac yn hwyluso ymgysylltiad cymunedol ym myd natur ac yn lledaenu ymwybyddiaeth.

Trwy ein gwaith byddwn yn casglu ac yn cofnodi gwybodaeth am gadwraeth rhywogaethau a chynefinoedd yn Abertawe. Ein nod yw defnyddio’r wybodaeth hon a data arall i lywio dulliau sy'n seiliedig ar dystiolaeth o adfer natur lle bo modd.

Lleoedd lle mae natur i’w gweld yn Abertawe

Mae yna amrywiaeth eang o leoedd i weld amrywiaeth byd natur yn Abertawe. Dyma rai enghreifftiau:

Gwarchodfa Natur Leol Coed yr Esgob – mae’n sefyll ychydig yn ôl o Draeth Bae Caswell ac mae'n cynnwys tua 46 erw o goetir calchfaen a glaswelltir, y cyntaf ohonynt yn gymharol brin yn y DU. Mae rhannau o goetir Coed Esgob mor hen fel eu bod yn cael eu hystyried yn goetir hynafol ac yn dyddio'n ôl i 1673 o leiaf.

Gwarchodfa Natur Leol Coed Cwmllwyd – mae’n goetir derw 100 mlwydd oed, wedi'i glirio o bosibl oherwydd gweithgareddau mwyngloddio, ailblannwyd y safle a heddiw mae ganddo arddangosfeydd gwych o glychau'r gog yn y gwanwyn.

Yn nwyrain Abertawe mae Gwarchodfa Natur Genedlaethol Cors Crymlyn, dyma'r ehangder mwyaf o ffen yr iseldir yng Nghymru ac mae'n gartref i amrywiaeth eang o arbenigwyr gwlyptir gan gynnwys cyrs, hesg a thelor Cetti, pumnalen y gors a rhedyn cyfrdwy.

Mae llawer o'r ardal o amgylch Rhosili yn cael ei rheoli gan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol gan gynnwys rhos Rhosili ac Ynys Pen Pyrod. Mae'r olaf yn gartref i gytrefi nythu o wylanod coesddu, gweilch y penwaig a gwylogod yn y gwanwyn a'r haf. Mae cudyllod coch hefyd yn nythu ar y clogwyni calchfaen uwchben yr ehangder tair milltir o draeth Bae Rhosili, lle gwelir brain coesgoch yn rheolaidd hefyd.

Gelli-Hir

Mae Gelli-hir yn ehangder o goetir llydanddail cymysg a gwlyb, y mae rhywfaint ohono’n hynafol, a reolir gan yr Ymddiriedolaeth Natur ger Comin Fairwood, Gŵyr. Mae'r bwncath, y dylluan frech a'r gwalch glas yn bridio yn y coetir ac yn y gwanwyn a'r haf mae gloÿnnod byw a gwyfynod, fel y brith arian a glesyn yr eiddew yn gyffredin. Ceir poblogaeth o bathewod hefyd yn y goedwig.

Coed Cwm Penllergare

Yn cynnwys dros 100 erw o goetir, Coed Cwm Penllergaer yw hen stad Fictoraidd. Yn flaenorol yn gartref i'r teulu Llewelyn, heddiw mae'r ystâd dan berchnogaeth breifat wedi'i hymddiried i Ymddiriedolaeth Penllergare sydd wedi gweithio'n galed dros y ddau ddegawd diwethaf i amddiffyn y coed rhag tresmasu ar ddatblygiadau pellach a chadw a gwella bioamrywiaeth. Mae'r coed yn garped o glychau'r gog a blodau'r gwynt yn y gwanwyn ac mae'r llynnoedd yn lle ardderchog i arsylwi ar las y dorlan, bronwennod y dŵr a dyfrgwn.

Parc Gwledig Dyffryn Clun

Parc Gwledig Cwm Clun yw'r unig barc gwledig yn Abertawe, yn ymestyn dros 700 erw o dir o Ddulais ar yr arfordir i Ddyfnant yn y gogledd. Mae gan ddyffryn Clun orffennol diwydiannol hir gyda chloddio am lo yn dechrau mor gynnar â'r 14eg ganrif, yna'n ddiweddarach yn weithfeydd haearn a diwydiant gwneud brics llewyrchus trwy gydol y 19eg a 20fed ganrif. Ers hynny mae’r dyffryn a fu unwaith yn ddiwydiannol wedi’i adennill gan fywyd gwyllt, gyda choedwigoedd derw, bedw a ffawydd amrywiol, yn darparu cynefin i lawer o rywogaethau o adar. Mae chwareli a thwneli segur hefyd yn darparu lloches i ystlumod, ac mae'r afonydd ynghyd â nifer o byllau a llynnoedd yn cael eu defnyddio gan rywogaethau niferus o adar ac amffibiaid. Mae tegeirian y wenynen brin i'w chael yma hyd yn oed. Mae mynediad wedi gwella dros y blynyddoedd gyda chymorth Prosiect Cymunedol Dyffryn Clun felly mae'n haws fyth cael profiad o fyd natur yn y parc erbyn hyn.

Parc Cymunedol Chwarel Rosehill

Yn flaenorol yn chwarel yng nghanol y 19^eg ganrif, Chwarel Rosehill oedd parc cymunedol cyntaf Abertawe yn y 1980au oherwydd gwaith caled Grŵp Cymunedol Chwarel Rosehill. Yn swatio yn ardal Uplands/Townhill, mae’r parc trefol hwn yn lle gwych i weld mursennod a gweision y neidr ymhlith y pyllau a’r nentydd.

I gael rhagor o wybodaeth am leoedd i weld natur yn Abertawe gweler:

A-Y parciau, gwarchodfeydd natur a mannau awyr agored - Abertawe

Cyfoeth Naturiol Cymru / De Orllewin Cymru

Nature Reserves | The Wildlife Trust of South and West Wales (welshwildlife.org)

Days out and things to do in Wales | National Trust

Ffeithiau allweddol

Roedd ystlumod pedol yn wynebu dirywiadau trychinebus yn yr 20^fed ganrif, ond mae De Cymru yn parhau i fod yn un o'u cadarnleoedd. Dyma rai o rywogaethau ystlumod prinnaf y DU ac rydym yn ddigon ffodus i gael y ddwy rywogaeth (y lleiaf a'r mwyaf) yn byw yn Abertawe. Mae'r ystlumod hyn yn ffafrio clwydo mewn ogofâu yn ystod y gaeaf, a daw benywod at ei gilydd yn y gwanwyn a'r haf mewn adeiladau i ffurfio cytrefi mamolaeth. Mae Ymddiriedolaeth Natur Vincent yn berchen ar glwyd pedol ar Benrhyn Gŵyr a oedd yn adeilad adfeiliedig ond sydd bellach yn dŷ ystlumod un stop! Mae Grŵp Ystlumod Morgannwg yn monitro'r poblogaethau pedol bob blwyddyn.

Mae llamhidydd yn ymwelydd cyson â'r moroedd o amgylch Abertawe, cymaint felly nes bod rhan o foroedd Abertawe wedi'i dynodi'n Ardal Cadwraeth Arbennig (ACA) yn benodol ar gyfer y rhywogaeth hon. Mae’r morfil bach hwn i’w weld yn gyffredin ym Mae Abertawe neu oddi ar arfordir Gŵyr weithiau gyda’u lloi hefyd!

Glöyn byw brith y gors yw un o’r rhywogaethau o löyn byw sydd dan y bygythiad mwyaf yn y DU, ond mae gennym boblogaeth breswyl yma yn Abertawe ar ACA Tir Comin Gŵyr. Mewn gwirionedd, dyma'r ail ardal bwysicaf i'r rhywogaeth yng Nghymru.

Mae gwiberod yn nodwedd adnabyddus o dirwedd Gŵyr, er bod nifer y gwiberod yn anffodus yn gostwng ledled y DU. Maent yn heddychlon ac yn swil, er eu bod yn wenwynig. Gall brathiadau ddigwydd trwy gamu damweiniol neu eu codi. Gweler yma am ragor o wybodaeth.

Mae dyfrgwn yn bresennol ledled Sir Abertawe ac maent wedi'u gweld yn y rhan fwyaf o afonydd mawr gan gynnwys afonydd Clun, Llwchwr, a Thawe, yn ogystal â nentydd a chilfachau eraill. Maent hefyd wedi’u gweld ar hyd arfordir Gŵyr a hyd yn oed ar rai o’n traethau a’n parciau! Fodd bynnag, er bod dyfrgwn wedi dychwelyd dros y 50 mlynedd diwethaf ar draws Ewrop gan gynnwys Abertawe, ar ôl dirywiad dramatig yn y 50au a’r 60au mae arwyddion pryderus bod yr ardaloedd dyfrgwn yn gostwng ar draws y cyfandir, gan gynnwys Abertawe.

Mae ffacbysen chwerw yn rhywogaeth o blanhigyn gwarchodedig Adran 7. Mae'n brin ar draws gorllewin Morgannwg ond mae poblogaeth ohoni yn bresennol ar Warchodfa Natur Leol Rhos Cadle, ger Fforest-fach. Mae hon yn un o ddwy boblogaeth yn unig o'r rhywogaeth yng Ngorllewin Morgannwg.

Mae mursen y de yn rhywogaeth greaduriaid di-asgwrn-cefn gwarchodedig Adran 7 sydd â gofynion cynefin arbenigol iawn. Mae dwy boblogaeth o fursen y de yn ACA Comin Gŵyr sef yr unig poblogaethau hysbys o'r rhywogaeth hon yn Ne Cymru.