Gweision y neidr a mursennod

Mae tri cham yng nghylchred bywyd pob gwas y neidr a mursen. Mae’r wyau’n deor yn larfa (sydd hefyd yn cael ei alw’n nymff), sy’n bwrw’i groen hyd at 18 gwaith cyn ymddangos fel oedolyn. Yn wahanol i bryfed eraill sydd wedi esblygu’n fwy diweddar, nid oes cam chwiler.

Mae teulu’r gweision neidr yn dodwy’u hwyau’n uniongyrchol ar blanhigion yn y dŵr neu ar fwsogl, gwreiddiau neu laid yn ymyl y dŵr. Mae is-deuluoedd y picellwyr, y gweyll a’r gweision gwyrdd yn dodwy’u hwyau’n uniongyrchol i ddŵr drwy hofran a fflicio’u habdomen dros y dŵr wrth ryddhau wyau.

Pan fydd y fenyw yn dodwy wyau, mae mursennodd, picellwyr a gweyll gwryw yn gwarchod y benywod y mae nhw newydd gyplu â nhw. Mae’r gwrywod yn gwneud hynny un ai drwy aros wedi’u huno ‘mewn tandem’ â’r fenyw tra mae’n dodwy, neu drwy aros yn agos at y fenyw tra mae’n dodwy ac erlid unrhyw wrywod sy’n dod i gystadlu amdani.

Ar ôl dodwy’r wyau, mae rhai’n deor o fewn 2-5 wythnos ac mae eraill, sydd wedi cael eu dodwy’n ddiweddarach yn y flwyddyn, yn mynd i saib (tebyg i aeafgysgu) dros y gaeaf. Mae mursennod yn byw o dan ddŵr fel larfae am rhwng 3 mis a 5 mlynedd. Yn ystod yr amser hwn byddant yn bwrw’u croen rhwng 8 a 18 o weithiau er mwyn tyfu.

Mae gweision y neidr, y larfae a’r oedolion, y naill a’r llall yn ysglyfaethwyr ffyrnig, sy’n achub ar eu cyfle. Fel larfae mae eu hysglyfaeth yn cynnwys larfae pryfed, cramenogion, mwydod, malwod, gelod, penbyliaid a physgod bach. Mae gwahanol rywogaethau o larfae yn mabwysiadu strategaethau hela gwahanol; bydd rhai’n mynd ati’n weithredol i hela prae ac fel arfer mae eu lliw yn eu cuddliwio ymysg planhigion dyfrol, tra mae eraill yn helwyr cudd-ymosod, yn dywyllach o ran lliw sy’n caniatáu iddynt gael eu cuddio gan y llaid a’r detritws lle maen nhw’n cuddio yn disgwyl i brae fynd heibio.

Ar ôl tyfu i’w llawn dwf a phan fydd y tywydd yn addas, bydd y larfae’n ymddangos fel oedolion gweision y neidr neu fursennod. Yn y Deyrnas Unedig mae hyn yn digwydd rhwng mis Ebrill a mis Medi, yn dibynnu ar y rhywogaeth. Mae’r ymddangos yn broses lawn perygl. Gall tywydd anffafriol olygu methu ymddangos a bydd y gwas neidr yn marw – mae perygl mawr o du ysglyfaethwyr i was y neidr sydd wedi ymddangos nes bydd yn gallu symud ac ymateb yn iawn. Pan fydd yn barod i ymddangos, mae’r larfa’n dewis rhywbeth addas i ddringo i fyny arno – gallai fod yn coesyn planhigyn sy’n ymestyn i fyny, yn graig neu’n leinin pwll dŵr. Mae’r croen larfal yn hollti gan greu twll yn y cefn (thoracs) ac mae’r gwas neidr yn tynnu’i ben a’i thoracs allan drwy’r dwll hwn. Rhaid iddo ddisgwyl i’w goesau galedu cyn tynnu ei hun allan yn llwyr o’r croen larfal (exuvia). Wedyn bydd y gwas neidr sydd newydd ymddangos yn dal gafael ar y croen larfal gwag neu’r coesyn planhigyn tra bydd yn pwmpio’r abdomen (corff) a’i adenydd i fyny drwy ailddosbarthu’r hylif sydd yn ei gorff. Mae’r gwas neidr yn disgwyl wedyn i’w adenydd galedu digon iddo allu hedfan.

I ddechrau bydd yr oedolyn yn byw oddi wrth ddŵr wrth iddo ddatblygu’i liwiau’n llawn ac aeddfedu’n rhywiol. Mae hyn yn cymryd tua wythnos, a bydd yn treulio’r amser hwn yn bwydo. Mae oedolion gweision y neidr yn bwyta amrywiaeth eang o ysglyfaeth pryfed yn cynnwys mosgitos, gwybed a phryfed, ond byddant hefyd yn bwyta prae mwy fel glöynnod byw a gweision y neidr a mursennod eraill.

Ar ôl aeddfedu, bydd y gwrywod yn dychwelyd i ddŵr lle mae’r rhan fwyaf o rywogaethau yn diriogaethol ac yn amddiffyn ardaloedd o gynefin bridio addas. Dim ond pan fyddant yn barod i gyplu y bydd y benywod yn dychwelyd i ddŵr, i osgoi sylw’r gwrywod. Cyn cyplu, mae’r gwrywod yn tueddu i drosglwyddo’u sberm o segment 9 o’r abdomen i’r organau cenhedlu eilaidd islaw’r 2il segment abdomenol; gwna hyn fel arfer ar ôl gafael mewn benyw, ond gellir ei wneud cyn hynny. Mae geision y neidr gwryw yn defnyddio’u hatodion cynffon (rhefrol) i gydio mewn benywod; mewn gweision y neidr (Anisoptera), mae’r gwrywod yn cydio o amgylch llygaid y fenyw, ond mewn mursennod, mae’r gwryw’n cydio o amgylch gwddw’r fenyw. Unwaith y mae’r gwryw wedi gafael yn y fenyw, maen nhw ‘mewn tandem’, a gallant hedfan yn reit dda wedi’u huno â’i gilydd. Os yw hi eisiau cyplu, bydd y fenyw yn dod â phen ei habdomen i fyny at organau cenhedlu eilaidd y gwryw er mwyn trosglwyddo sberm gan greu siâp ‘calon’ – dyma’r ystum cypladol, sydd hefyd yn cael ei alw’n “olwyn”. Ar ôl cyplu, bydd y fenyw’n dodwy ei hwyau ac mae’r gylchred bywyd yn ailddechrau. Yn y Deyrnas Unedig caiff y rhan fwyaf o’r cylchred bywyd ei dreulio fel larfae dan ddŵr; gall oedolion gweision y neidr fyw am hyd at 8 wythnos, ond ar gyfartaledd ym Mhrydain dim ond 1 – 2 wythnos y maen nhw’n byw.

Darparwyd y testun gan Claire Install, Swyddog Cymru’r BDS